„ჩემი სამშობლო, საქართველო, სხვა თეატრია“

თეატრი, როგორც საზოგადოებრივი აზრის გამოხატვის საშუალება, ისტორიის განმავლობაში არაერთხელ გამოყენებულა პროტესტის ფორმად. ის ყოველთვის იყო და რჩება პროტესტის ერთ-ერთ ყველაზე მძლავრ იარაღად. ძველი საბერძნეთიდან შექსპირის ეპოქამდე, ბრეხტის სოციალისტური თეატრიდან თანამედროვე პერფორმანსის ხელოვნებამდე, თეატრი მუდმივად იკვლევს ადამიანის უფლებების, სოციალური სამართლიანობისა და თავისუფლების საკითხებს. მისი უნარი, გააერთიანოს ადამიანები და მისცეს მათ ხმა, თეატრს განსაკუთრებულ მნიშვნელობას ანიჭებს როგორც ისტორიულ, ასევე თანამედროვე კონტექსტში.

თეატრს საქართველოს კულტურულ ცხოვრებაშიც ყოველთვის განსაკუთრებული ადგილი ეკავა. დღესაც, როდესაც ქართველი ხალხი თითქმის ორი თვეა საპროტესტო აქციებს მართავს, მსახიობები, რეჟისორები და, ზოგადად, თეატრალური საზოგადოება მოვლენების ავანგარდში გვევლინება.

ამ სტატიაში კი ყურადღებას გავამახვილებთ იმაზე, თუ როგორ გამოხატავდა თეატრი პროტესტს სხვადასხვა ეპოქაში — ძველი საბერძნეთიდან თანამედროვე პერფორმანსის ხელოვნებამდე.

ალეგორია და სოციალური კრიტიკა

თეატრის ისტორია იწყება ძველი საბერძნეთიდან, სადაც ის რელიგიური რიტუალებისა და საზოგადოებრივი ცხოვრების განუყოფელი ნაწილი იყო. თეატრი გაჩნდა როგორც დიონისეს ფესტივალების ნაწილი და ემსახურებოდა ღმერთების პატივსაცემად გამართული დრამატული სანახაობების წარმოდგენას. ამ პერიოდის მთავარი ჟანრები იყო ტრაგედია და კომედია, რომელთა მეშვეობითაც განიხილავდნენ სოციალურ, მორალურ და პოლიტიკურ თემებს.

ამასთანავე თეატრს მნიშვნელოვანი ადგილი ეკავა საზოგადოებრივ ცხოვრებაში. ტრაგედიებისა და კომედიების ავტორები — ესქილე, სოფოკლე, არისტოფანე — ხშირად იყენებდნენ თეატრს სოციალური კრიტიკის გასახმოვანებლად. მაგალითად, არისტოფანეს კომედიები, როგორებიცაა „ღრუბლები“ და „ლისისტრატე“, ირონიულად აღწერდა საზოგადოების მანკიერებებს და წარმოადგენდა ომის წინააღმდეგ პროტესტს.

პიესებში ალეგორიის გამოყენება დრამატურგებს საშუალებას აძლევდა, კრიტიკა გამოეთქვათ ისე, რომ პირდაპირ არ დაესახელებინათ კონკრეტული პირები ან მოვლენები.

ელიზაბეტური თეატრი და შექსპირის ეპოქა

რენესანსის პერიოდში, განსაკუთრებით კი ელიზაბეტური თეატრის განვითარებასთან ერთად, თეატრმა ახალი სიღრმეები შეიძინა. უილიამ შექსპირი და მისი თანამედროვეები — კრისტოფერ მარლო, ბენ ჯონსონი — თავიანთ ნამუშევრებში ხშირად იკვლევდნენ ძალაუფლების, მორალისა და საზოგადოების დისფუნქციების საკითხებს.

შექსპირის ტრაგედია „მეფე ლირი“ და ისტორიული პიესა „რიჩარდ III“, წარმოადგენენ იდენტობის, პოლიტიკისა და ძალაუფლების გადაჭარბებული მოხმარების კრიტიკას. თეატრი გლობუსი, როგორც ადგილი, სადაც ასეთი პიესები იდგმებოდა, აერთიანებდა სხვადასხვა სოციალური ფენის წარმომადგენლებს, რაც პროტესტის იდეების ფართოდ გავრცელებას უწყობდა ხელს.

თეატრ „გლობუსის“ სახელი, მაინც ყველაზე მჭიდროდ შექსპირთან არის დაკავშირებული. „გლობუსი“ ბრიტანული თეატრალური კულტურის სიმბოლო და შექსპირის შესწავლის მნიშვნელოვანი ცენტრია. ის 1599 წელს ააშენეს და მისი სცენა ძალიან მნიშვნელოვან როლს ასრულებდა შექსპირის პიესების პოპულარიზაციაში. სამწუხაროდ, 1613 წელს თეატრი დაიწვა. მისი თანამედროვე რეკონსტრუქცია, რომელსაც შექსპირის გლობუსად მოიხსენიებენ, გაიხსნა 1997 წელს, ორიგინალი ადგილიდან დაახლოებით 230 მეტრში.

ბრეხტის ეპოქა — ეპიკური თეატრი და სოციალური ცვლილებები

ბერტოლტ ბრეხტმა თეატრი პროტესტის ყველაზე ძლიერ იარაღად აქცია. მისი ეპიკური თეატრი მიზნად ისახავდა მაყურებლის გონების გააქტიურებას და მათში კრიტიკული აზროვნების გაღვივებას. ბრეხტის ნამუშევრებში — „კავკასიური ცარცის წრე“, „სამგროშიანი ოპერა“, „დედა კურაჟი და მისი შვილები“ — ყურადღება გამახვილებულია სოციალური უსამართლობის, ეკონომიკური უთანასწორობისა და ძალაუფლების გადამეტების დამანგრეველი შედეგების კრიტიკაზე.

ბრეხტი იყენებდა „გაუცხოების ეფექტს“, რათა მაყურებელი არ აჰყოლოდა ემოციებს და, ნაცვლად ამისა, ეცადა მათი გააზრება. მისი თეატრი მოქმედებისკენ მოწოდებას წარმოადგენდა და პროტესტის ერთ-ერთი ყველაზე აშკარა ფორმა იყო მეოცე საუკუნის შუა პერიოდში.

თანამედროვე პერფორმანსის ხელოვნება — თავისუფლება და ექსპერიმენტი

მეოცე საუკუნის მეორე ნახევრიდან დღემდე, პერფორმანსის ხელოვნება გადაიქცა თეატრის ისეთი ფორმად, რომელიც პროტესტის სხვადასხვა სახეს აერთიანებს. ეს მოიცავს როგორც პოლიტიკურ აქტივიზმს, ასევე გარემოსდაცვით თუ სოციალური საკითხების წარმოჩენას.

ავანგარდული მოძრაობები, მაგალითად „ლივინგ თეატრი“ (The Living Theatre) და პერფორმანს-არტისტები — ანა მენდეტა, მარინა აბრამოვიჩი — თავიანთ ნამუშევრებს ძალაუფლების კრიტიკისთვის, ძალადობის საწინააღმდეგოდ და ადამიანის უფლებების მოთხოვნისთვის იყენებდნენ. ხშირად, ასეთი პერფორმანსები ინტერაქციულია, რაც მაყურებლის მონაწილეობას და მათში აქტიური ჩართვის საჭიროებას მოითხოვს.

სათაურში გამოყენებულია სიტყვები ტიციან ტაბიძის ლექსიდან